مُرَکَّب مایعی حاوی رنگ‌دانه است که جهت رنگ‌آمیزی، رسّامی، طراحی یا خطاطی به‌وسیلهٔ قلم یا قلم‌مو به‌کار می‌رود. از انواع مرکّب‌های غلیظ‌تر برای چاپ ماشینی و دستی استفاده می‌شود. مرکّب، ترکیب پیچیده‌ای از حلّال‌ها، رنگ‌دانه‌ها، رِزین‌ها، روان‌کننده‌ها، و دیگر عناصر است. این مواد، نوع و کیفیت رنگ، روان بودنِ آن، ضخامت، و خشک شدن آن را کنترل می‌کنند.
مرکب یک واژه عربی است و پارسی آن این‌هااست:[۱]
مرکب خوشنویسی از مهم‌ترین ابزارهای یک خوشنویس است، و نوع سنتی آن برای کار خوشنویسی مناسب است و از انواع مرکب‌ها، جوهرها، و محصولات صنعتی و نوین نمی‌شود چندان بهره‌ای گرفت.
رنگ‌دانهٔ اصلیِ مرکّب خوشنویسی دوده است و مواد دیگری مانند صمغ عربی، زاج، و مازو نیز برای چسبندگی رنگ‌دانه‌ها و قوام یافتن مرکّب به آن می‌افزایند. امروزه در بازار، مرکب به دو صورت مایع و خشک عرضه می‌شود؛ مرکّب مایع، آمادهٔ استفاده است، اما مرکّب خشک را باید سایید، سپس آن را در آب جوشیدهٔ ولرم یا گلاب حل کرد. این محلول را باید در ظرف سربسته به‌نرمی و در مدت‌زمان طولانی تکان داد. به این عمل «صلایه دادن» می‌گویند. صلایه در کیفیت مرکّب و کشش آن بسیار مؤثر است.
در گذشته به مرکب، مِداد یا مَداد نیز گفته می‌شد، و این نام‌گذاری بدان‌جهت بوده که قلم را مَدَد می‌دهد و کمک می‌کند تا بنویسد. همچنین، نام «مرکّب» به‌این‌دلیل به‌کار رفته که از اجزاء مختلفی فراهم آمده‌است. کلمهٔ «مَداد» به رنگ‌های دیگر نیز گفته می‌شود، ولی رنگ سیاه بیشتر به‌کار کتابت می‌آید و به رنگ‌های دیگر گاه‌گاه احتیاج می‌افتد. رنگ سیاه درجاتی دارد:
۱- سیاه مطلق (پَرکلاغی یا حالک)، ۲- سیاه معمولی (قاتم)، ۳- سیاه مایل به خاکستری (سربی یا دَیجُور)، ۴- سیاه طاوسی (مایل به سبز یا مُدهام).
جهت جلوکیری از فسادِ مرکّب، باید آن را دور از آلودگی‌ها نگه داشت و در یا سرپوش دوات را در مواردی که با آن کار نمی‌کنند، بست، و هرازچندگاهی (حدوداً یک ماه) مرکّبِ داخل دوات را باید عوض کرد. لیقهٔ خوب نیز از خرابی مرکّب می‌کاهد.
برای رقیق کردن مرکّبِ خوشنویسی آب مقطر یا آب جوشیدهٔ سردشده از آب معمولی بهتر است، و مناسب‌تر از آن، گلاب یا آب ریحان یا آب مازوست. (مازو برجستگی‌های کروی‌شکلی است که تحت اثر گَزِش حشرهٔ مخصوصی برروی جوانه‌های درخت بلوط مازو ایجاد می‌شود. این برجستگی‌ها حاوی شیرهٔ درخت مزبور است که به نام مازو موسوم است. در ترکیب مازو ۶۰- ۷۰٪ تانن وجود دارد، به‌علاوه، مقدار کمی اسید کالیک و اسید آلاژیک و مقداری مواد گلوسیدی و آمیدون. در صنعت، از مازو جهت تهیهٔ مرکّب سیاه و رنگ کردن پارچه‌ها و نیز در چرم‌سازی استفاده می‌شود.)
امروزه مرکّب خوشنویسی به دو صورتِ جامد و مایع عرضه می‌شود. ساختِ مرکّب، روش‌های گوناگونی دارد، ولی متداول‌ترین آن، که درمیان خطاطان رایج است، بدین‌صورت است که ابتدا مقداری دوده (برای رنگ سیاه، و انواع رنگ‌دانه‌های گیاهی برای رنگ‌های دیگر) را در آب جوشیدهٔ سردشده حل می‌کنند و داخل آن زاج سفید می‌ریزند و سپس آن را با شعلهٔ کم می‌جوشانند؛ سپس آن را آرام‌آرام خنک می‌کنند. این روش، ساده‌ترین روش ساخت مرکّب است. البته در بعضی مواقع، زعفران، پوست گردو، و برخی مواد دیگر نیز به‌کار می‌رود.
روش۲
مواد لازم :
صمغ عربی (یا صمغ درختان میوه) 19 قسمت
گلیسیرین 5 قسمت
نمک قلیا یا جوش شیرین 5/0 قسمت
آب 25 قسمت
طـــــــرز تهیه:
ابتدا صمغ عربی را در آب خیسانده و آنقدر بهم می زنیم که بخوبی در آب حل شود. محلول بدست آمده
را پس از صاف کردن (بوسیله پارچه نازک یا تور سیمی نازک) در ظرفی ریخته ، بقیه مواد (گلیسیرین،
نمک قلیا و فرمل) را به آن می افزاییم.پس از حل کردن ماد فوق ،"مایع اصلی " بدست می آید که اگر آن
را با رنــــگ های مختلف ( رنگ خشک ) مخلوط کنیم ، مرکب مورد نظر به دست می آید.
مثلاً برای تهیه مرکب سیاه ، مخلوطی از مواد زیر را تهیه می کنیم:
دوده ۸ قسمت
آب ۴۰ قسمت
مایع اصلی ۵۰ قسمت
پس از مخلوط سه ماده ی فوق ، مرکب سیاه حاصل می شود که باید آن را در شیشه در دار نگهـــــداری
کرد . برای تهیه سایر مرکب های رنگی ، رنگ لازم را به نسبت تقریبی فوق با مایـــــع اصلـی مخلــــــوط
می کنیم تا مرکب های رنگی بدست آید.